Naar jaarlijkse gewoonte gedenken wij Anton van Wilderode op 28 juni, zijn geboortedag. Om 19.00 uur komen wij samen bij zijn graf op het gemeentelijk kerkhof aan de Drongendreef voor een korte ingetogen plechtigheid met voordracht uit zijn dichtwerk en een toespraak door de heer Hugo Govaert, voordrachtkunstenaar en vriend van de dichter.
De eucharistieviering begint om 19.30 uur in de Sint-Antoniuskerk te Moerbeke Oud-leerling E.H. Aimé Vermeersch, pastoor van Kemzeke, zal de homilie houden.
De zang (in hoofdzaak liederen op tekst van Van Wilderode) wordt verzorgd door het parochiekoor o.l.v. Luc De Ridder. Marie-José Menu, Bettina Fierens, Ann Van Hoey en Willy Coppens dragen gedichten van Van Wilderode voor.
Tijdens de offergang wordt een gelegenheidsprentje met een niet eerder gepubliceerd gedicht aangeboden. Onmiddellijk na de viering reikt het herdenkingscomité de ‘Herdenkingsprijs Anton van Wilderode 2012’ uit in het gemeentehuis waar het gemeentebestuur een receptie aanbiedt.
Iedereen is van harte welkom!
Namens het herdenkingscomité Anton van Wilderode.
Roger Vervaet, voorzitter.
Inlichtingen: Ivo de Cock, tel 03 779 78 68
woensdag 30 mei 2012
zaterdag 19 mei 2012
Van IJzerbedevaart naar IJzerwake
Lezing door Dhr. Wim De Wit - Voorzitter IJzerwake - Voorzitter Algemene Vergadering V.V.B. - Ondervoorzitter O.V.V. - Erevoorzitter Vlaamse Ingenieurskamer.
Stekene - 19 mei 2012
Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen
Waarde Vlaamse staatsburgers en medestrijders, Goede vrienden,
Ik zal maar direct met de deur in huis vallen en meteen mijn besluit formuleren: Vlaanderen moet zijn eigen toekomst bepalen en zijn eigen weg gaan. Zonder belgië omdat het niet anders meer kan. Of nog beter: tegen belgië, omdat het moet. Ik zou hiermee mijn toespraak kunnen beëindigen, want hiermee is alles gezegd. Maar ik neem aan dat jullie toch wat meer tekst en uitleg wensen, en deze namiddag zal het gaan over “het ontstaan en de doelstellingen van de IJzerwake”. Wat betreft de doelstelling laat deze inleiding alvast niets aan duidelijkheid over.
Om het ontstaan van de IJzerwake te begrijpen moeten we toch even in de geschiedenis terugkeren. Het ging al geruime tijd, en het gaat nog steeds, grondig mis met de IJzerbedevaart, de oudste en vroeger de grootste Vlaamsnationale massabijeenkomst. De mobilisatiekracht van de IJzerbedevaart bleef decennialang merkwaardig. Elk jaar trokken enkele tienduizenden Vlamingen naar de IJzervlakte om met hun aanwezigheid de boodschap van de frontsoldaten te ondersteunen. In de topjaren telde men tot 100.000 deelnemers. Terwijl de traditionele cultuurfondsen nog spraken over culturele autonomie eiste men in Diksmuide al federalisme. Er werd complexloos gepleit voor amnestie voor de repressie- slachtoffers. Ook de gewezen Oostfrontstrijders kregen hun plaats bij de Bedevaart.
Niemand zal tegenspreken dat het verzet van de IJzerbedevaart tegen het Egmontpact(1) mee aan de basis lag van de mislukking van dit akkoord. En precies dan is het fout gelopen. De groep rond Schiltz kwam na de zware verkiezingsnederlaag van 1978 tot het besef dat ze greep moest krijgen op de niet- partijpolitieke Vlaamse Beweging. Anders werd een nieuwe Belgische regeringsdeelname te riskant. En dus begon men aan een “lange mars” naar de algemene vergadering en raad van bestuur van het IJzerbedevaart- comité. Dat comité werd gaandeweg meer en meer bevolkt door figuren met een duidelijke politieke kleur (progressieve vleugel van de Volksunie later terug te vinden in Spirit en nog later in de Vlaamse Progressieven) maar met weinig of geen voeling met de Vlaamse Beweging en zeker niet met de radicale Vlaamse Beweging.
Begin 1995 werden een aantal vooraanstaande Vlaams- nationalisten ontslagen uit het IJzerbedevaartcomité. Vele anderen zijn gevolgd uit solidariteit. Hiermee was een reeds lang sluimerend conflict tot een uitbarsting gekomen. In wat volgt doe ik een poging om de achtergronden van dit conflict te schetsen.
De oorsprong
De bedevaarten naar de graven van de IJzer vinden hun oorsprong in de helden huldecomités die in 1916 (midden W.O. 1 dus) werden opgericht door Vlaamse soldaten die hun gevallen makkers een grafmonument met een Vlaams karakter wilden geven. De ondertussen beroemd geworden zerkjes droegen het opschrift AVV-VVK:
“A(lles) V(oor) V(laanderen) - V(laanderen) V(oor) K(ristus) en een opwiekende Blauwvoet, het symbool van de Vlaamse beweging.
De eerste naoorlogse dodenhulde (bedevaart) vond in 1921 plaats te Steenstrate, waar Joe Englisch(2) toen begraven lag.
Pas vanaf 1925 heeft de jaarlijkse plechtigheid plaats te Diksmuide, waar de IJzertoren gebouwd werd. Na de tweede wereldoorlog kende de IJzerbedevaart een bewogen geschiedenis. Er werden pogingen ondernomen om de manifestatie onmogelijk te maken ondermeer door twee aanslagen op de IJzertoren. Thans weten we dat de geslaagde tweede dynamitering werd uitgevoerd door het Belgisch leger.
Een bewogen geschiedenis dus, die te omvattend is om in het bestek van deze voordracht te behandelen. Maar de bedevaarten wilden steeds meer zijn dan alleen maar een dodenhulde. Het was van in het begin de bedoeling om de idealen van de Vlaamsbewuste frontsoldaten, het lJzertestament genaamd, uit de dragen. Traditioneel staat (thans moet ik zeggen stond) het lJzerbedevaart-comité boven en buiten de partijpolitiek. Het comité werd bemand door beginselvaste Vlamingen die de grote lijnen van de Vlaamse strijd trachtten gestalte te geven zonder zich om de directe haalbaarheid te bekommeren.
De Frontbeweging en het IJzertestament
Tegen de dagelijkse vernederingen door Nederlands onkundige officieren groeide langzaam maar zeker een verzetsbeweging: de Frontbeweging, voornamelijk gedragen door jonge Vlaamse intellectuelen.
Naast de eisen om respect en en een fatsoenlijke behandeling kwamen ook politieke eisen aan de orde:
zelfbestuur- godsvrede - nooit meer oorlog.
Zelfbestuur: naar zelfstandige politieke macht voor Vlaanderen.
De Frontbeweging ging verder dan de traditionele taaleisen van de toenmalige Vlaamse beweging. Er werd resoluut gekozen voor politieke autonomie voor Vlaanderen. Men koos voor een federale herinrichting van het land. Dit was niet openlijk anti- belgisch en dat kon ook moeilijk anders.
Anti- belgische propaganda binnen een leger in volle oorlogstijd is ondenkbaar.
De zelfbestuur- gedachte was toen brandend actueel. En niet alleen in Vlaanderen. Ze lag mede aan de basis van de vredesvoorstellen van de toenmalige Amerikaanse president Wilson. Het nationaliteitenprobleem stelde zich niet alleen in België, maar ook en vooral in de Oostenrijks- Hongaarse monarchie die toen een multinationale staat was die zich uitstrekte over een flink deel van centraal Europa. Men begreep toen beter dan nu dat autonomie voor elk volk op zijn grondgebied conflicten en oorlogen kan vermijden.
Godsvrede = Vlaanderen eerst!
De negentiende eeuwse Belgische politiek werd voornamelijk beheerst door de tegenstelling katholiek- vrijzinnig. Naar het eind van de eeuw toe kwamen ook sociaal- economische problemen aan de orde die dan hun uitdrukking vonden in de nieuwe partijpolitieke tegenstelling liberaal- socialist. De Frontbeweging kwam tot het inzicht dat beide tegenstellingen ondergeschikt moesten worden gemaakt aan de eis voor zelfbestuur. Hoe Vlaanderen er moest uitzien was een discussie voor later. Opdracht nummer één was dat zelfstandige Vlaanderen tot stand brengen en om die zelfstandigheid te realiseren werden de bestaande politieke tegenstellingen naar het achterplan verwezen. De Fronters noemden het de Godsvrede. Een “Vlaanderen eerst” politiek dus.
Het Godsvrede standpunt was een tactische opstelling die nodig geacht werd om de echte prioriteit - zelfbestuur - beter te kunnen verwezenlijken.
Nooit meer oorlog
Wie vier jaar lang de ellende van een lopengravenoorlog heeft meegemaakt is uiteraard doordrongen van het besef dat oorlog de slechtst denkbare manier is om conflicten te beslechten. Het pacifisme van de Vlaamse frontsoldaten was het volkomen logisch gevolg van die ervaring. Nochtans was hun pacifisme nooit absoluut: zij hebben zich steeds verzet tegen oproepen tot desertie en de slogan “Nooit meer oorlog” verschijnt voor het eerst op de IJzerbedevaart van 1932, meer dan 10 jaar na de oorlog dus.
Vernieuwers of beeldenstormers?
Jarenlang vond het IJzerbedevaartcomité in de drie traditionele kernwoorden de inspiratie om de boodschap van de Frontbeweging bezielend uit te dragen. Maar medio de jaren tachtig ging dat plotseling niet meer. “Men” moest zo nodig gaan vernieuwen, dingen anders gaan doen.
Dat was nodig - dacht men - om de jeugd (en dan bedoelde het comité de grote jeugdorganisaties als Chiro, Scouts, KSA en dergelijke meer) aan te spreken. Het kreeg een eerste keer gestalte bij de fameuze regiewijziging waarbij het “Wilhelmus” en “Die Stem van Suid- Africa” niet langer geprogrammeerd werden aan het eind van de plechtigheid. Een volgende stap was het afschaffen van de “Eed van trouw aan Vlaanderen”. Dat gebeurde het jaar dat er voor het eerst een “Ten Vrede” werd georganiseerd. Op die eerste “Ten Vrede” slaagde men er zelfs in om de Vlaamse Leeuw te weren omdat dit te agressief zou zijn tegenover migranten. “Een zonevreemd beest” noemde Willem Vermandere het toen...
De nationalisten protesteerden verontwaardigd maar konden hun visie niet doordrukken en “De” jeugd die het comité naar de bedevaart wilde lokken bleef thuis. Natuurlijk bleven ze thuis. Want het ging immers helemaal niet om “Die Stem van Suid- Africa”. Een groot deel van de jeugd blijft thuis omdat de Vlaamse beweging hen jammer genoeg steenkoud laat en dat wordt door geen enkele toegeving, noch in de regie, noch in de boodschap van de bedevaart ongedaan gemaakt. Maar deze bereidheid tot toegevingen, dit bijna bedelen om begrip vanwege het bedevaartcomité kostte hen wel een flink stuk geloofwaardigheid.
De drang tot vernieuwing kreeg een vervolg in het “hertalen” van de drie slagzinnen van de Frontbeweging. “Zelfbestuur” werd “Vrijheid”, “Godsvrede” werd vervangen door “Verdraagzaamheid” en “Nooit meer oorlog” maakte plaats voor “Vrede”. De woorden behouden dezelfde betekenis beweert het comité, maar ze zijn in een eigentijdser Nederlands geformuleerd. Laten we dit even van naderbij bekijken.
Zelfbestuur of Vrijheid?
De zelfbestuur- eis is voor iedereen duidelijk: Vlaanderen moet de essentiële hefbomen van het staatsgezag in eigen hand krijgen. Daarover liet ik in mijn inleiding niet de minste twijfel bestaan. En veel verschillende interpretaties zijn er niet mogelijk. Men kan nog van mening verschillen of er al dan niet ruimte is voor een een of andere staatkundige band met Wallonië, maar de essentie is onbetwistbaar. ‘Vrijheid” daarentegen is iets waar iedereen voor is, maar waar iedereen ook een andere betekenis aan geeft. De wreedste dictaturen beweren dat zij aan hun volk de vrijheid gebracht hebben. “Vrijheid” als politiek motto heeft op vandaag geen enkele betekenis. En is het Bedevaartcomité dan vergeten dat de Vlaamsnationale slogan “In Vlaanderen Vlaams ! “door de franskiljons werd tegengesproken met de kreet “In Vlaanderen vrij!”?
Godsvrede of verdraagzaamheid?
Verdraagzaamheid is nog zo ‘n begrip als vrijheid en rechtvaardigheid. Iedereen is er voor, maar niemand schijnt er exact hetzelfde mee te bedoelen. De term “Godsvrede” mag dan al oubollig klinken: hij had een duidelijke betekenis. Onder het mom van de “verdraagzaamheid” maken we thans een bijna absurde hetze mee, gericht tegen het Vlaams nationalisme.
Kortom de begripsvernieuwing heeft in tegenstelling tot wat beweert wordt, niet meer maar minder duidelijkheid gebracht. Maar misschien was dit wel de bedoeling. Want dit comité is allang niet meer wat het geweest is. Er is niet alleen het gegoochel met nieuwe begrippen, er is vooral langzaam maar zeker een andere samenstelling gekomen van het comité. Kandidaat-leden met een radicaal Vlaamsnationale achtergrond werden de laatste jaren systematisch geweerd. Anderen, van divers partij-politiek pluimage werden systhematisch het comité binnengeloodsd. Deze “verruiming” moest het comité meer representativiteit geven. Dat was althans de verantwoording die men hiervoor bedacht.
Het streven naar representativiteit voor het Vlaamse volk staat inderdaad in de statuten van het comité. En allicht hebben ook bepaalde comité- leden ter goeder trouw deze “verruiming” gesteund. Het is echter het paard van Troje gebleken. Thans zijn we zover dat de partijpolitieke invloed in het comité onaanvaardbaar groot is geworden. Die partijpolitieke invloed verhindert een echt onafhankelijke opstelling door het comité. Deze invloed staat een al te radicale stellingname - die de partijpolitiek om electorale redenen slecht uitkomt - in de de weg. Tevens wordt het comité in de verzoeking gebracht om zich te mengen in het louter partijpolitieke debat. Sommige comité leden denken er duidelijk aan om de Bedevaart te gebruiken (of te misbruiken) als forum tegen het Vlaams Belang.
Wie alles en iedereen wil vertegenwoordigen, vertegenwoordigt op den duur niemand meer. Daar kan geen politieke boodschap van uitgaan. En laten we nooit vergeten dat de Vlaamse strijd wel voor maar zeker niet door alle Vlamingen werd gevoerd. De Vlaamse beweging is steeds het werk van een minderheid geweest en vandaag is daar geen verandering in gekomen.
De dubbelspraak van het comité: Gewezen voorzitter Lionel Vandenberghe nam en loopje met de waarheid!
Het bedevaartcomité zorgt niet alleen voor verwarring door een wazig taalgebruik, het comité vertelde bij monde van toenmalig voorzitter Vandenberghe ook regelrechte leugens.
“Verdraagzaamheid” luidt het credo van het comité. Maar ondertussen werden al te lastige opposanten uit het comité gezet. Mooie verdraagzaamheid. Toen de zaak begon te escaleren werd Vandenberghe door toenmalig 0W-voorzitter Jan Jambon uitgenodigd voor een gesprek. Een gesprek dat als bedoeling had een open breuk rond de IJzerbedevaart binnen de Vlaamse beweging te vermijden. Vandenberghe heeft dit gesprek gewoon brutaal geweigerd. Mooie hertaling van het godsvrede- beginsel(3).
Het comité stelt dat iedereen die de drie (hun drie) kernbegrippen van het IJzertestament onderschrijft welkom is in het comité (sic !!!) en op de bedevaart. Maar tegelijkertijd liet voorzitter Vandenberghe aan het Vlaams Nationaal Jeugdverbond weten dat zij niet langer welkom waren op de bedevaartweide. Het is een schrijven dat duidelijk geïnspireerd is door de kritische houding van het VNJ tegenover het comité. Dit schrijven past in een duidelijke lijn. Een jaar later maakten we de publicatie mee van het manifest “Vlaamse Vrienden, laten we scheiden”. Dit manifest was opgesteld door enige vooraanstaande leden van het lazerbedevaartcomité en kwam kort gezegd hierop neer dat de radicale elementen in de Vlaamse beweging (lees de separatisten zoals Vlaams Blok, Voorpost, VNJ, NSV e.d.m ) maar beter wegbleven van de bedevaart. De eenheid in de Vlaamse beweging was toch maar schijn zegden de ondertekenaars. Iedereen welkom op de bedevaartweide? Laat ons niet lachen.
De afbraakstrategie van het comité
Het huidige IJzerbedevaartcomité is duidelijk niet in staat om de boodschap van de Frontbeweging in een eigentijds daglicht te stellen. Er is inderdaad een stukje zelfbestuur verwezenlijkt. Maar het comité raakt het duidelijk niet eens over wat nu komen moet. En het comité wil zich in geen geval associëren met de radicale elementen uit de Vlaamse beweging. Men is als de dood dat dit in de kaart zou kunnen spelen van het Vlaams Belang. En de partijpolitieke creaturen binnen het comité achten alles beter dan dat. Daarom opteren zij voor een afbraakstrategie. De IJzerbedevaart wordt langzaam maar zeker ontdaan van zijn Vlaams nationaal karakter. Daarom worden die drie thema ‘s zo nadrukkelijk op één lijn geplaatst. Dit terwijl de historische werkelijkheid is dat het godsvrede- standpunt een tactische keuze was ter ondersteuning van de zelfbestuur- gedacht en de “nooit meer oorlog” slogan pas anderhalf decennium na de oorlog verschijnt. Daarom werd het IJzertestament hertaald in vage, nietszeggende begrippen als vrijheid en verdraagzaamheid.
Daarom ook moest het IJzermonument van symbool van de Vlaamse strijd omgebouwd worden tot een “Europees vredesmonument”. De vroegere IJzerbedevaart- manifestatie is omgevormd tot Diksmuide IJzersterk: een evenement met tal van culturele en toeristische attracties zoals een vlottentocht, een oldtimer show en een fietstocht die men liever Flanders Fields Classic noemt. Ach ja, en tussendoor gaat ook nog een soort IJzerbedevaart door, waar men zich o.m. kan opwarmen aan de French cancan. De jaarlijkse toespraak van de voorzitter vertolkt niet meer dan de grootste gemene deler van wat nog aan Vlaams ongenoegen leeft, afgewisseld met wat gezwaai met de leeuwenvlag. Dat is geen politieke boodschap. Het is pure folklore waar niemand wakker van ligt.
Het was voorspelbaar: er waren minder deelnemers dan ooit te voren, het publiek dat naar een IJzerbedevaart komt, wil een herdenking en een klare politieke boodschap. Geen toeristische happening. Daar zijn vele andere plaatsen beter geschikt voor.
Onze conclusie is dan ook duidelijk: dit IJzerbedevaartcomité heeft geen zin meer.
In het comité zijn zo goed als geen betrouwbare leden overgebleven. Weide en monument zijn dus in handen van hen die de Bedevaart gestolen hebben. Op termijn moet het bestaande bedevaartcomité verdwijnen om plaats te maken voor een ander comité dat aan de volgende voorwaarden voldoet:
Vooral de rol van het IJzerbedevaarders forum mag niet onderschat worden; het gaf legitimiteit aan de oppositie tegen een IJzerbedevaartcomité dat van zichzelf vond (en nog steeds vindt) dat het zo ongeveer God de Vader was. Het IJzerbedevaarders forum werd opgericht onder het voorzitterschap van Peter De Roover (Voorzitter VVB) en Lieven Van Gerven (Voorzitter Davidsfonds) met als doelstelling het organiseren van algemene verkiezingen voor de samenstelling van het IJzerbedevaartcomité. Op enkele dagen tijd had het Forum, na een advertentie in de kranten, meer dan 10.000 leden. Op de bedevaartweide werden vreedzame acties ondernomen met ballonnen en massaal gedragen sjaaltjes. Ook de oproep om post te vatten op de rechteroever werd massaal opgevolgd. Het Comité plooide onder deze enorme druk en was bereid tot onderhandelen onder begeleiding van Manu Ruys, Leo Verduyn, Norbert D’Hulst en Lode Campo. Men aanvaardde een compromis met een jaarlijkse verkiezing van 20% van de Algemene Vergadering. Er was dus opnieuw hoop maar na de onderhandelingsronde komt het comité terug op dit compromis en verbreekt haar engagementen.
Eind 2002 bleef er voor de radicale Vlaamse Beweging maar één keuze over: het ontbinden van de Werkgroep Radicalisering IJzerbedevaart en het oprichten van een nieuw organiserend comité, IJzerwake vzw, met als opdracht het organiseren van een alternatief voor de IJzerbedevaart, de IJzerwake. Op zondag 24 augustus 2003 ging de eerste manifestatie door aan het monument van de gebroeders Van Raemdonck te Steenstrate onder het moto “Trouw aan het IJzertestament”.
We hebben daar ondertussen tien edities van achter de rug en de manifestatie van vorig jaar (2011) kan zonder meer een succes worden genoemd: meer deelnemers dan ooit tevoren (ruim 5.100), een enthousiast publiek en een politieke boodschap die meer persaandacht kregen dan de jaren daarvoor. Mijn herhaalde oproep aan het IJzerbedevaartcomité tot verzoening en eenheid in het radioprogramma “De Ochtend” en de opgemerkte toespraak van Johan Sanctorum, waarin hij de V- partijen zeer uitdrukkelijk aanmaande eindelijk de krachten te bundelen, zijn hieraan zeker niet vreemd. Trouwens: ook de toespraken van de vorige gastsprekers bleven niet onopgemerkt (Matthias Storme, Frans Crols, Gui Celen, Erik Defoort, Johan Laeremans, Hugo Portier, Walter Peeters, Marc Laridon, ...) Nochtans moet IJzerwake in bijzonder moeilijke omstandigheden werken: geen subsidies en dus een krap budget, geen vaste betaalde medewerkers en dus enkel goedmenende vrijwilligers en een naakte weide met alle beperkingen die dat met zich brengt voor de regie. De Organisatie kan — anders dan het IJzerbedevaartcomité — ook niet steeds rekenen op een positieve houding van de pers. Die houding varieert van onverschilligheid tot ronduit vijandigheid. Met hier en daar een uitzondering. En toch brengt de IJzerwake beduidend meer mensen op de been dan de IJzerbedevaart.
Natuurlijk weegt een manifestatie van 5.000 à 6.000 deelnemers niet even zwaar als een bedevaart die 30.000 mensen op de been brengt of beter gezegd bracht. Van de IJzerwake gaat er momenteel dan ook niet dezelfde politieke invloed uit die de vroegere IJzerbedevaart had. Maar toch is de Wake een bijzonder zinvol gebeuren.
Met de IJzerwake willen we onze verbondenheid uitdrukken met de generaties die ons zijn voorgegaan in de strijd. We willen er klaar en duidelijk de bakens uitzetten voor de toekomst.
Een toekomst die we op de eerste plaats zien in Vlaamse onafhankelijkheid.
Het is trouwens goed om als beweging ons verleden te bewaren en te koesteren. De IJzertragedie is een deel van ons collectief geheugen en daarmee ook een deel van onze identiteit als beweging. Dit is te kostbaar om te laten verloren gaan. Bewegingen met een sterk historisch besef zijn beter gewapend om tegenvallers te overwinnen. De Vlaamse Beweging zelf is daar een schitterend voorbeeld van. De Belgische repressies hebben de beweging kunnen verzwakken, maar nooit definitief kunnen uitschakelen.
Het collectief beleven van die jaarlijkse herdenking versterkt ook de onderlinge verbondenheid. Dat is in deze tijd van hyper- individualisme meer dan welkom. Het verhoogt de mentale weerbaarheid van die vele kleine Vlaamse Bewegers.
Ik verwacht jullie dan ook op 26 augustus om 11 uur te Steenstrate voor de elfde IJzerwake. Over de weersverwachtingen kan ik u helaas nog niks meedelen, maar dat een massale aanwezigheid van strijdvaardige Waaslanders uit Stekene en omgeving een stevige windstoot richting Brussel kan opleveren, om de laatste federale puinhoop weg te blazen, moet voor u toch meer dan voldoende zijn om 26 augustus met stip in uw agenda aan te kruisen, en vanaf vandaag te mobiliseren voor de 11 de IJzerwake, met als thema “Omver en erover!”.
(1) Het Egmontpact (1977) was de eerste poging om België te federaliseren. Het akkoord werd gesteund door de toenmalige Vlaamsnationale partij, maar bevatte voor de Vlaamse Beweging onaanvaardbare toegevingen.
(2)Joe Englisch was de ontwerper van de heldenhulde zerkjes en ligt thans begraven in de crypte van de IJzertoren.
(3) Later is er toch een kort onderhoud geweest, waarbij Lionel VDB alleen zijn standpunt nog eens heeft herhaald. Geen echt gesprek dus.
Stekene - 19 mei 2012
Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen
Waarde Vlaamse staatsburgers en medestrijders, Goede vrienden,
Ik zal maar direct met de deur in huis vallen en meteen mijn besluit formuleren: Vlaanderen moet zijn eigen toekomst bepalen en zijn eigen weg gaan. Zonder belgië omdat het niet anders meer kan. Of nog beter: tegen belgië, omdat het moet. Ik zou hiermee mijn toespraak kunnen beëindigen, want hiermee is alles gezegd. Maar ik neem aan dat jullie toch wat meer tekst en uitleg wensen, en deze namiddag zal het gaan over “het ontstaan en de doelstellingen van de IJzerwake”. Wat betreft de doelstelling laat deze inleiding alvast niets aan duidelijkheid over.
Om het ontstaan van de IJzerwake te begrijpen moeten we toch even in de geschiedenis terugkeren. Het ging al geruime tijd, en het gaat nog steeds, grondig mis met de IJzerbedevaart, de oudste en vroeger de grootste Vlaamsnationale massabijeenkomst. De mobilisatiekracht van de IJzerbedevaart bleef decennialang merkwaardig. Elk jaar trokken enkele tienduizenden Vlamingen naar de IJzervlakte om met hun aanwezigheid de boodschap van de frontsoldaten te ondersteunen. In de topjaren telde men tot 100.000 deelnemers. Terwijl de traditionele cultuurfondsen nog spraken over culturele autonomie eiste men in Diksmuide al federalisme. Er werd complexloos gepleit voor amnestie voor de repressie- slachtoffers. Ook de gewezen Oostfrontstrijders kregen hun plaats bij de Bedevaart.
Niemand zal tegenspreken dat het verzet van de IJzerbedevaart tegen het Egmontpact(1) mee aan de basis lag van de mislukking van dit akkoord. En precies dan is het fout gelopen. De groep rond Schiltz kwam na de zware verkiezingsnederlaag van 1978 tot het besef dat ze greep moest krijgen op de niet- partijpolitieke Vlaamse Beweging. Anders werd een nieuwe Belgische regeringsdeelname te riskant. En dus begon men aan een “lange mars” naar de algemene vergadering en raad van bestuur van het IJzerbedevaart- comité. Dat comité werd gaandeweg meer en meer bevolkt door figuren met een duidelijke politieke kleur (progressieve vleugel van de Volksunie later terug te vinden in Spirit en nog later in de Vlaamse Progressieven) maar met weinig of geen voeling met de Vlaamse Beweging en zeker niet met de radicale Vlaamse Beweging.
Begin 1995 werden een aantal vooraanstaande Vlaams- nationalisten ontslagen uit het IJzerbedevaartcomité. Vele anderen zijn gevolgd uit solidariteit. Hiermee was een reeds lang sluimerend conflict tot een uitbarsting gekomen. In wat volgt doe ik een poging om de achtergronden van dit conflict te schetsen.
De oorsprong
De bedevaarten naar de graven van de IJzer vinden hun oorsprong in de helden huldecomités die in 1916 (midden W.O. 1 dus) werden opgericht door Vlaamse soldaten die hun gevallen makkers een grafmonument met een Vlaams karakter wilden geven. De ondertussen beroemd geworden zerkjes droegen het opschrift AVV-VVK:
“A(lles) V(oor) V(laanderen) - V(laanderen) V(oor) K(ristus) en een opwiekende Blauwvoet, het symbool van de Vlaamse beweging.
De eerste naoorlogse dodenhulde (bedevaart) vond in 1921 plaats te Steenstrate, waar Joe Englisch(2) toen begraven lag.
Pas vanaf 1925 heeft de jaarlijkse plechtigheid plaats te Diksmuide, waar de IJzertoren gebouwd werd. Na de tweede wereldoorlog kende de IJzerbedevaart een bewogen geschiedenis. Er werden pogingen ondernomen om de manifestatie onmogelijk te maken ondermeer door twee aanslagen op de IJzertoren. Thans weten we dat de geslaagde tweede dynamitering werd uitgevoerd door het Belgisch leger.
Een bewogen geschiedenis dus, die te omvattend is om in het bestek van deze voordracht te behandelen. Maar de bedevaarten wilden steeds meer zijn dan alleen maar een dodenhulde. Het was van in het begin de bedoeling om de idealen van de Vlaamsbewuste frontsoldaten, het lJzertestament genaamd, uit de dragen. Traditioneel staat (thans moet ik zeggen stond) het lJzerbedevaart-comité boven en buiten de partijpolitiek. Het comité werd bemand door beginselvaste Vlamingen die de grote lijnen van de Vlaamse strijd trachtten gestalte te geven zonder zich om de directe haalbaarheid te bekommeren.
De Frontbeweging en het IJzertestament
Tegen de dagelijkse vernederingen door Nederlands onkundige officieren groeide langzaam maar zeker een verzetsbeweging: de Frontbeweging, voornamelijk gedragen door jonge Vlaamse intellectuelen.
Naast de eisen om respect en en een fatsoenlijke behandeling kwamen ook politieke eisen aan de orde:
zelfbestuur- godsvrede - nooit meer oorlog.
Zelfbestuur: naar zelfstandige politieke macht voor Vlaanderen.
De Frontbeweging ging verder dan de traditionele taaleisen van de toenmalige Vlaamse beweging. Er werd resoluut gekozen voor politieke autonomie voor Vlaanderen. Men koos voor een federale herinrichting van het land. Dit was niet openlijk anti- belgisch en dat kon ook moeilijk anders.
Anti- belgische propaganda binnen een leger in volle oorlogstijd is ondenkbaar.
De zelfbestuur- gedachte was toen brandend actueel. En niet alleen in Vlaanderen. Ze lag mede aan de basis van de vredesvoorstellen van de toenmalige Amerikaanse president Wilson. Het nationaliteitenprobleem stelde zich niet alleen in België, maar ook en vooral in de Oostenrijks- Hongaarse monarchie die toen een multinationale staat was die zich uitstrekte over een flink deel van centraal Europa. Men begreep toen beter dan nu dat autonomie voor elk volk op zijn grondgebied conflicten en oorlogen kan vermijden.
Godsvrede = Vlaanderen eerst!
De negentiende eeuwse Belgische politiek werd voornamelijk beheerst door de tegenstelling katholiek- vrijzinnig. Naar het eind van de eeuw toe kwamen ook sociaal- economische problemen aan de orde die dan hun uitdrukking vonden in de nieuwe partijpolitieke tegenstelling liberaal- socialist. De Frontbeweging kwam tot het inzicht dat beide tegenstellingen ondergeschikt moesten worden gemaakt aan de eis voor zelfbestuur. Hoe Vlaanderen er moest uitzien was een discussie voor later. Opdracht nummer één was dat zelfstandige Vlaanderen tot stand brengen en om die zelfstandigheid te realiseren werden de bestaande politieke tegenstellingen naar het achterplan verwezen. De Fronters noemden het de Godsvrede. Een “Vlaanderen eerst” politiek dus.
Het Godsvrede standpunt was een tactische opstelling die nodig geacht werd om de echte prioriteit - zelfbestuur - beter te kunnen verwezenlijken.
Nooit meer oorlog
Wie vier jaar lang de ellende van een lopengravenoorlog heeft meegemaakt is uiteraard doordrongen van het besef dat oorlog de slechtst denkbare manier is om conflicten te beslechten. Het pacifisme van de Vlaamse frontsoldaten was het volkomen logisch gevolg van die ervaring. Nochtans was hun pacifisme nooit absoluut: zij hebben zich steeds verzet tegen oproepen tot desertie en de slogan “Nooit meer oorlog” verschijnt voor het eerst op de IJzerbedevaart van 1932, meer dan 10 jaar na de oorlog dus.
Vernieuwers of beeldenstormers?
Jarenlang vond het IJzerbedevaartcomité in de drie traditionele kernwoorden de inspiratie om de boodschap van de Frontbeweging bezielend uit te dragen. Maar medio de jaren tachtig ging dat plotseling niet meer. “Men” moest zo nodig gaan vernieuwen, dingen anders gaan doen.
Dat was nodig - dacht men - om de jeugd (en dan bedoelde het comité de grote jeugdorganisaties als Chiro, Scouts, KSA en dergelijke meer) aan te spreken. Het kreeg een eerste keer gestalte bij de fameuze regiewijziging waarbij het “Wilhelmus” en “Die Stem van Suid- Africa” niet langer geprogrammeerd werden aan het eind van de plechtigheid. Een volgende stap was het afschaffen van de “Eed van trouw aan Vlaanderen”. Dat gebeurde het jaar dat er voor het eerst een “Ten Vrede” werd georganiseerd. Op die eerste “Ten Vrede” slaagde men er zelfs in om de Vlaamse Leeuw te weren omdat dit te agressief zou zijn tegenover migranten. “Een zonevreemd beest” noemde Willem Vermandere het toen...
De nationalisten protesteerden verontwaardigd maar konden hun visie niet doordrukken en “De” jeugd die het comité naar de bedevaart wilde lokken bleef thuis. Natuurlijk bleven ze thuis. Want het ging immers helemaal niet om “Die Stem van Suid- Africa”. Een groot deel van de jeugd blijft thuis omdat de Vlaamse beweging hen jammer genoeg steenkoud laat en dat wordt door geen enkele toegeving, noch in de regie, noch in de boodschap van de bedevaart ongedaan gemaakt. Maar deze bereidheid tot toegevingen, dit bijna bedelen om begrip vanwege het bedevaartcomité kostte hen wel een flink stuk geloofwaardigheid.
De drang tot vernieuwing kreeg een vervolg in het “hertalen” van de drie slagzinnen van de Frontbeweging. “Zelfbestuur” werd “Vrijheid”, “Godsvrede” werd vervangen door “Verdraagzaamheid” en “Nooit meer oorlog” maakte plaats voor “Vrede”. De woorden behouden dezelfde betekenis beweert het comité, maar ze zijn in een eigentijdser Nederlands geformuleerd. Laten we dit even van naderbij bekijken.
Zelfbestuur of Vrijheid?
De zelfbestuur- eis is voor iedereen duidelijk: Vlaanderen moet de essentiële hefbomen van het staatsgezag in eigen hand krijgen. Daarover liet ik in mijn inleiding niet de minste twijfel bestaan. En veel verschillende interpretaties zijn er niet mogelijk. Men kan nog van mening verschillen of er al dan niet ruimte is voor een een of andere staatkundige band met Wallonië, maar de essentie is onbetwistbaar. ‘Vrijheid” daarentegen is iets waar iedereen voor is, maar waar iedereen ook een andere betekenis aan geeft. De wreedste dictaturen beweren dat zij aan hun volk de vrijheid gebracht hebben. “Vrijheid” als politiek motto heeft op vandaag geen enkele betekenis. En is het Bedevaartcomité dan vergeten dat de Vlaamsnationale slogan “In Vlaanderen Vlaams ! “door de franskiljons werd tegengesproken met de kreet “In Vlaanderen vrij!”?
Godsvrede of verdraagzaamheid?
Verdraagzaamheid is nog zo ‘n begrip als vrijheid en rechtvaardigheid. Iedereen is er voor, maar niemand schijnt er exact hetzelfde mee te bedoelen. De term “Godsvrede” mag dan al oubollig klinken: hij had een duidelijke betekenis. Onder het mom van de “verdraagzaamheid” maken we thans een bijna absurde hetze mee, gericht tegen het Vlaams nationalisme.
Kortom de begripsvernieuwing heeft in tegenstelling tot wat beweert wordt, niet meer maar minder duidelijkheid gebracht. Maar misschien was dit wel de bedoeling. Want dit comité is allang niet meer wat het geweest is. Er is niet alleen het gegoochel met nieuwe begrippen, er is vooral langzaam maar zeker een andere samenstelling gekomen van het comité. Kandidaat-leden met een radicaal Vlaamsnationale achtergrond werden de laatste jaren systematisch geweerd. Anderen, van divers partij-politiek pluimage werden systhematisch het comité binnengeloodsd. Deze “verruiming” moest het comité meer representativiteit geven. Dat was althans de verantwoording die men hiervoor bedacht.
Het streven naar representativiteit voor het Vlaamse volk staat inderdaad in de statuten van het comité. En allicht hebben ook bepaalde comité- leden ter goeder trouw deze “verruiming” gesteund. Het is echter het paard van Troje gebleken. Thans zijn we zover dat de partijpolitieke invloed in het comité onaanvaardbaar groot is geworden. Die partijpolitieke invloed verhindert een echt onafhankelijke opstelling door het comité. Deze invloed staat een al te radicale stellingname - die de partijpolitiek om electorale redenen slecht uitkomt - in de de weg. Tevens wordt het comité in de verzoeking gebracht om zich te mengen in het louter partijpolitieke debat. Sommige comité leden denken er duidelijk aan om de Bedevaart te gebruiken (of te misbruiken) als forum tegen het Vlaams Belang.
Wie alles en iedereen wil vertegenwoordigen, vertegenwoordigt op den duur niemand meer. Daar kan geen politieke boodschap van uitgaan. En laten we nooit vergeten dat de Vlaamse strijd wel voor maar zeker niet door alle Vlamingen werd gevoerd. De Vlaamse beweging is steeds het werk van een minderheid geweest en vandaag is daar geen verandering in gekomen.
De dubbelspraak van het comité: Gewezen voorzitter Lionel Vandenberghe nam en loopje met de waarheid!
Het bedevaartcomité zorgt niet alleen voor verwarring door een wazig taalgebruik, het comité vertelde bij monde van toenmalig voorzitter Vandenberghe ook regelrechte leugens.
“Verdraagzaamheid” luidt het credo van het comité. Maar ondertussen werden al te lastige opposanten uit het comité gezet. Mooie verdraagzaamheid. Toen de zaak begon te escaleren werd Vandenberghe door toenmalig 0W-voorzitter Jan Jambon uitgenodigd voor een gesprek. Een gesprek dat als bedoeling had een open breuk rond de IJzerbedevaart binnen de Vlaamse beweging te vermijden. Vandenberghe heeft dit gesprek gewoon brutaal geweigerd. Mooie hertaling van het godsvrede- beginsel(3).
Het comité stelt dat iedereen die de drie (hun drie) kernbegrippen van het IJzertestament onderschrijft welkom is in het comité (sic !!!) en op de bedevaart. Maar tegelijkertijd liet voorzitter Vandenberghe aan het Vlaams Nationaal Jeugdverbond weten dat zij niet langer welkom waren op de bedevaartweide. Het is een schrijven dat duidelijk geïnspireerd is door de kritische houding van het VNJ tegenover het comité. Dit schrijven past in een duidelijke lijn. Een jaar later maakten we de publicatie mee van het manifest “Vlaamse Vrienden, laten we scheiden”. Dit manifest was opgesteld door enige vooraanstaande leden van het lazerbedevaartcomité en kwam kort gezegd hierop neer dat de radicale elementen in de Vlaamse beweging (lees de separatisten zoals Vlaams Blok, Voorpost, VNJ, NSV e.d.m ) maar beter wegbleven van de bedevaart. De eenheid in de Vlaamse beweging was toch maar schijn zegden de ondertekenaars. Iedereen welkom op de bedevaartweide? Laat ons niet lachen.
De afbraakstrategie van het comité
Het huidige IJzerbedevaartcomité is duidelijk niet in staat om de boodschap van de Frontbeweging in een eigentijds daglicht te stellen. Er is inderdaad een stukje zelfbestuur verwezenlijkt. Maar het comité raakt het duidelijk niet eens over wat nu komen moet. En het comité wil zich in geen geval associëren met de radicale elementen uit de Vlaamse beweging. Men is als de dood dat dit in de kaart zou kunnen spelen van het Vlaams Belang. En de partijpolitieke creaturen binnen het comité achten alles beter dan dat. Daarom opteren zij voor een afbraakstrategie. De IJzerbedevaart wordt langzaam maar zeker ontdaan van zijn Vlaams nationaal karakter. Daarom worden die drie thema ‘s zo nadrukkelijk op één lijn geplaatst. Dit terwijl de historische werkelijkheid is dat het godsvrede- standpunt een tactische keuze was ter ondersteuning van de zelfbestuur- gedacht en de “nooit meer oorlog” slogan pas anderhalf decennium na de oorlog verschijnt. Daarom werd het IJzertestament hertaald in vage, nietszeggende begrippen als vrijheid en verdraagzaamheid.
Daarom ook moest het IJzermonument van symbool van de Vlaamse strijd omgebouwd worden tot een “Europees vredesmonument”. De vroegere IJzerbedevaart- manifestatie is omgevormd tot Diksmuide IJzersterk: een evenement met tal van culturele en toeristische attracties zoals een vlottentocht, een oldtimer show en een fietstocht die men liever Flanders Fields Classic noemt. Ach ja, en tussendoor gaat ook nog een soort IJzerbedevaart door, waar men zich o.m. kan opwarmen aan de French cancan. De jaarlijkse toespraak van de voorzitter vertolkt niet meer dan de grootste gemene deler van wat nog aan Vlaams ongenoegen leeft, afgewisseld met wat gezwaai met de leeuwenvlag. Dat is geen politieke boodschap. Het is pure folklore waar niemand wakker van ligt.
Het was voorspelbaar: er waren minder deelnemers dan ooit te voren, het publiek dat naar een IJzerbedevaart komt, wil een herdenking en een klare politieke boodschap. Geen toeristische happening. Daar zijn vele andere plaatsen beter geschikt voor.
Onze conclusie is dan ook duidelijk: dit IJzerbedevaartcomité heeft geen zin meer.
In het comité zijn zo goed als geen betrouwbare leden overgebleven. Weide en monument zijn dus in handen van hen die de Bedevaart gestolen hebben. Op termijn moet het bestaande bedevaartcomité verdwijnen om plaats te maken voor een ander comité dat aan de volgende voorwaarden voldoet:
- Het nieuwe comité moet echt onafhankelijk zijn tegenover elke partijpolitiek. Mensen met duidelijke partijpolitieke bindingen (en dat is heel wat ruimer dan mandataris zijn) kunnen geen zitting hebben in het comité.
- Voor zij die toch de behoefte voelen om het IJzertestament te “hertalen”: Zeifbestuur kan in 2009 geen andere betekenis hebben dan “Onafhankelijkheid” en “Godsvrede” betekent niets anders dan “Vlaanderen Eerst !“ Het comité mag zich enkel en alleen door het algemeen Vlaams belang laten inspireren.
- Het comité dient te worden gedragen door een soort “Staten Generaal” van de Vlaamse beweging waarin alle verenigingen die tot de Vlaamse strijd bijdragen hun vertegenwoordiging hebben. De IJzerbedevaart is een te ernstige zaak om toe te vertrouwen aan een groep van pakweg dertig mensen die mekaar verkiezen en onder mekaar uitmaken hoe die Bedevaart er moet uitzien.
Vooral de rol van het IJzerbedevaarders forum mag niet onderschat worden; het gaf legitimiteit aan de oppositie tegen een IJzerbedevaartcomité dat van zichzelf vond (en nog steeds vindt) dat het zo ongeveer God de Vader was. Het IJzerbedevaarders forum werd opgericht onder het voorzitterschap van Peter De Roover (Voorzitter VVB) en Lieven Van Gerven (Voorzitter Davidsfonds) met als doelstelling het organiseren van algemene verkiezingen voor de samenstelling van het IJzerbedevaartcomité. Op enkele dagen tijd had het Forum, na een advertentie in de kranten, meer dan 10.000 leden. Op de bedevaartweide werden vreedzame acties ondernomen met ballonnen en massaal gedragen sjaaltjes. Ook de oproep om post te vatten op de rechteroever werd massaal opgevolgd. Het Comité plooide onder deze enorme druk en was bereid tot onderhandelen onder begeleiding van Manu Ruys, Leo Verduyn, Norbert D’Hulst en Lode Campo. Men aanvaardde een compromis met een jaarlijkse verkiezing van 20% van de Algemene Vergadering. Er was dus opnieuw hoop maar na de onderhandelingsronde komt het comité terug op dit compromis en verbreekt haar engagementen.
Eind 2002 bleef er voor de radicale Vlaamse Beweging maar één keuze over: het ontbinden van de Werkgroep Radicalisering IJzerbedevaart en het oprichten van een nieuw organiserend comité, IJzerwake vzw, met als opdracht het organiseren van een alternatief voor de IJzerbedevaart, de IJzerwake. Op zondag 24 augustus 2003 ging de eerste manifestatie door aan het monument van de gebroeders Van Raemdonck te Steenstrate onder het moto “Trouw aan het IJzertestament”.
We hebben daar ondertussen tien edities van achter de rug en de manifestatie van vorig jaar (2011) kan zonder meer een succes worden genoemd: meer deelnemers dan ooit tevoren (ruim 5.100), een enthousiast publiek en een politieke boodschap die meer persaandacht kregen dan de jaren daarvoor. Mijn herhaalde oproep aan het IJzerbedevaartcomité tot verzoening en eenheid in het radioprogramma “De Ochtend” en de opgemerkte toespraak van Johan Sanctorum, waarin hij de V- partijen zeer uitdrukkelijk aanmaande eindelijk de krachten te bundelen, zijn hieraan zeker niet vreemd. Trouwens: ook de toespraken van de vorige gastsprekers bleven niet onopgemerkt (Matthias Storme, Frans Crols, Gui Celen, Erik Defoort, Johan Laeremans, Hugo Portier, Walter Peeters, Marc Laridon, ...) Nochtans moet IJzerwake in bijzonder moeilijke omstandigheden werken: geen subsidies en dus een krap budget, geen vaste betaalde medewerkers en dus enkel goedmenende vrijwilligers en een naakte weide met alle beperkingen die dat met zich brengt voor de regie. De Organisatie kan — anders dan het IJzerbedevaartcomité — ook niet steeds rekenen op een positieve houding van de pers. Die houding varieert van onverschilligheid tot ronduit vijandigheid. Met hier en daar een uitzondering. En toch brengt de IJzerwake beduidend meer mensen op de been dan de IJzerbedevaart.
Natuurlijk weegt een manifestatie van 5.000 à 6.000 deelnemers niet even zwaar als een bedevaart die 30.000 mensen op de been brengt of beter gezegd bracht. Van de IJzerwake gaat er momenteel dan ook niet dezelfde politieke invloed uit die de vroegere IJzerbedevaart had. Maar toch is de Wake een bijzonder zinvol gebeuren.
Met de IJzerwake willen we onze verbondenheid uitdrukken met de generaties die ons zijn voorgegaan in de strijd. We willen er klaar en duidelijk de bakens uitzetten voor de toekomst.
Een toekomst die we op de eerste plaats zien in Vlaamse onafhankelijkheid.
Het is trouwens goed om als beweging ons verleden te bewaren en te koesteren. De IJzertragedie is een deel van ons collectief geheugen en daarmee ook een deel van onze identiteit als beweging. Dit is te kostbaar om te laten verloren gaan. Bewegingen met een sterk historisch besef zijn beter gewapend om tegenvallers te overwinnen. De Vlaamse Beweging zelf is daar een schitterend voorbeeld van. De Belgische repressies hebben de beweging kunnen verzwakken, maar nooit definitief kunnen uitschakelen.
Het collectief beleven van die jaarlijkse herdenking versterkt ook de onderlinge verbondenheid. Dat is in deze tijd van hyper- individualisme meer dan welkom. Het verhoogt de mentale weerbaarheid van die vele kleine Vlaamse Bewegers.
Ik verwacht jullie dan ook op 26 augustus om 11 uur te Steenstrate voor de elfde IJzerwake. Over de weersverwachtingen kan ik u helaas nog niks meedelen, maar dat een massale aanwezigheid van strijdvaardige Waaslanders uit Stekene en omgeving een stevige windstoot richting Brussel kan opleveren, om de laatste federale puinhoop weg te blazen, moet voor u toch meer dan voldoende zijn om 26 augustus met stip in uw agenda aan te kruisen, en vanaf vandaag te mobiliseren voor de 11 de IJzerwake, met als thema “Omver en erover!”.
(1) Het Egmontpact (1977) was de eerste poging om België te federaliseren. Het akkoord werd gesteund door de toenmalige Vlaamsnationale partij, maar bevatte voor de Vlaamse Beweging onaanvaardbare toegevingen.
(2)Joe Englisch was de ontwerper van de heldenhulde zerkjes en ligt thans begraven in de crypte van de IJzertoren.
(3) Later is er toch een kort onderhoud geweest, waarbij Lionel VDB alleen zijn standpunt nog eens heeft herhaald. Geen echt gesprek dus.
Abonneren op:
Posts (Atom)
